Ένα παμπάλαιο έθιμο, σύμφωνα με την προφορική παράδοση της Επανομής, είναι ο στολισμός του «Θρόνου» των Θεοφανείων με λεμόνια και πορτοκάλια καθώς επίσης και με λουλούδια της εποχής.
Ο πρώτος που δίνει λεπτομερείς πληροφορίες γύρω από το έθιμο αυτό είναι ο αείμνηστος Επανομίτης δάσκαλος Αθανάσιος Τσακνάκης. (ΒΛ. Επανομή, Ιστορία – Λαογραφία, Χρονικά της Χαλκιδικής 1969, τ. 17 – 18, σ.113 – 114). Λίγες μέρες πριν από την εορτή των Θεοφανείων, τα μέλη των Εκκλησιαστικών Επιτροπών των δυο Ενοριών Παναγίας και Αγίου Γεωργίου, ύστερα από συνεννόηση, μίσθωναν δυο σούστες και μετέβαιναν στη Θεσσαλονίκη. Εκεί διενεργούσαν έναν πρόχειρο μειοδοτικό διαγωνισμό μεταξύ των μανάβηδων της φρουταγοράς, για την αγορά πορτοκαλιών και λεμονιών προκειμένου μ’ αυτά να στολίσουν το «Θρόνο» και να διακοσμήσουν τους Ναούς. Σήμερα τα πορτοκάλια και τα λεμόνια έρχονται από τη λαχαναγορά της Θεσσαλονίκης χωρίς την παραπάνω διαδικασία. Η αγορά και η μεταφορά ανατίθεται μεμονωμένα για κάθε Ενορία σε μεταφορέα.
Την παραμονή των Θεοφανείων, μετά τη Θεία Λειτουργία, μια ομάδα γυναικών ασχολείται με το στόλισμα του «Θρόνου», που μοιάζει με το κουβούκλιο του Επιταφίου. Στο επάνω μέρος έχει τεμνόμενα τόξα και στην κορυφή του ένα ξύλινο ομοίωμα περιστεριού, που συμβολίζει το Άγιο Πνεύμα. Στο πίσω μέρος και πάνω από τα τεμνόμενα τόξα προεξέχουν δυο ξύλινα εξαπτέρυγα και ο σταυρός στη μέση. Με βελόνα και χοντρό σπάγγο αρμαθιάζουν εναλλάξ από ένα πορτοκάλι και ένα λεμόνι τα οποία δένονται στη συνέχεια στα τόξα και στους ορθοστάτες του «Θρόνου». Ενδιάμεσα παρεμβάλλονται εποχιακά λουλούδια, συνήθως πρασινάδα από ταφλάνια.
Σήμερα λόγω των θερμοκηπίων, υπάρχει η δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί μεγάλη ποικιλία λουλουδιών. Τα πορτοκάλια και τα λεμόνια διακοσμούνται με χρυσόσκονη και μοσχοκάρφια.
Αφού ολοκληρωθεί το στόλισμα του «Θρόνου», τοποθετείται στη βάση του η εικόνα της Βαπτίσεως του Χριστού. Στη συνέχεια ο «Θρόνος» μεταφέρεται και στήνεται στο μεσαίο κλίτος του Ναού, κάτω από τον πρώτο πολυέλαιο. Ακριβώς πάνω από το «Θρόνο» κρέμεται ένα στεφάνι στολισμένο με χρυσωμένα λεμόνια και πορτοκάλια και ενδιάμεσα από λουλούδια. Επίσης αρμαθιές από ένα λεμόνι και πορτοκάλι και χρωματιστές κορδέλες διακοσμούν τις εικόνες, τους πολυελαίους, τις κανδήλες και γενικά όλο το Ναό.
Το μεσημέρι, όλοι όσοι ασχολήθηκαν με το στόλισμα του «Θρόνου» και τη διακόσμηση του Ναού, μαζί με τον Ιερέα και τους επιτρόπους, παρακάθονται σε κοινό τραπέζι με νηστήσιμα φαγητά. Μετά το φαγητό, τις διάφορες άλλες μικροεργασίες και τη γενική καθαριότητα του Ναού, κλείνει ο Ναός, ώστε ολοκάθαρος και πανέτοιμος να δεχτεί την άλλη ημέρα τους πιστούς.
Την επομένη, ανήμερα των Θεοφανείων, μετά τη Θεία Λειτουργία και πριν από την Απόλυση, όταν πλησιάζει η ώρα για την ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμού, χτυπούν ρυθμικά συγχρόνως οι καμπάνες και των δυο ενοριών. Στα προαύλια των Ιερών Ναών σχηματίζονται οι πομπές, καθώς προπορεύονται τα εξαπτέρυγα, τα φανάρια και τα λάβαρα. Ακολουθούν οι ψάλτες, ο Ιερέας και πίσω στη μέση ο στολισμένος «Θρόνος» βασταζόμενος από τέσσερις νέους που εναλλάσσονται κατά τη διαδρομή. Τέλος ακολουθεί το πλήθος των πιστών.
Οι εκκλησιαστικές πομπές φτάνουν, στην κεντρική πλατεία και πάνω σε ειδική εξέδρα στήνονται οι «Θρόνοι», ο ένας πλάι στον άλλο, μαζί με του Ιερείς και τους ψάλτες. Το εκκλησίασμα και των δυο Ενοριών καλύπτει όλη την πλατεία. Μπροστά από κάθε «Θρόνο» τοποθετείται τραπέζι και πάνω σ’ αυτό το δοχείο του Αγιασμού με νερό, καθώς επίσης το Ιερό Ευαγγέλιο, ο Σταυρός και κλάδοι βασιλικού.
Στη συνέχεια τελείται η ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμού. Παλαιότερα στην κεντρική πλατεία υπήρχε ένα μεγάλο πηγάδι και εκεί έψαλλαν τον Αγιασμό. Τη στιγμή κατά την οποία ψάλλεται το Απολυτίκιο της εορτής και οι Ιερείς βυθίζουν τον Τίμιο Σταυρό μέσα στο ειδικό δοχείο με το νερό, προκειμένου να το αγιάσουν και ενώ ακούγεται η φράση «… και το πνεύμα εν είδει περιστεράς…» πλήθος άσπρων περιστεριών απολύεται μέσα από το πλήθος των πιστών και από τα μπαλκόνια των γύρω σπιτιών.
Οι πομπές, μετά την τέλεση της ακολουθίας του Μεγάλου Αγιασμού, επιστρέφουν στους Ναούς. Εκεί τελείται η Απόλυση και στη συνέχεια διανέμεται το Αντίδωρο, ραντίζονται οι πιστοί και, αφού πάρουν μέσα σε ειδικό φιαλίδιο Μέγα Αγιασμό, ξεκινούν για τα σπίτια τους να τα αγιάσουν.
Από το έτος 1988 καθιερώθηκε μετά από πρωτοβουλία του Πρωτοπρεσβυτέρου Αθανασίου Κατζιγκά και σε συνεργασία με τον τότε μακαριστό Εφημέριο Αγίου Γεωργίου παπα – Αστέριο Παρταλιό, στην παραλία του Όρμου Επανομής, περίπου στις 12 το μεσημέρι, να τελείται η ακολουθία της ρίψεως του Τιμίου Σταυρού στα θαλάσσια ύδατα.
Την άλλη ημέρα, εορτή του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, μετά τη θεία Λειτουργία ομάδες ενοριτών με επικεφαλής του Εκκλησιαστικούς Επιτρόπους περιέρχονται την Ενορία αφήνοντας σε κάθε σπίτι από ένα πορτοκάλι και λεμόνι ως ευλογία.
Μπορεί ο τρόπος εορτασμού των Θεοφανείων στην Επανομή και κυρίως ο στολισμός του «Θρόνου» να μην έχει ακριβώς αντίστοιχα παραδείγματα στον Ελλαδικό χώρο, ωστόσο όμως αναφέρονται ανάλογες περιπτώσεις στολισμού των Ναών με λεμόνια και πορτοκάλια, όπως στην Κερασιά (Καρά Μπουρνού), στα Βασιλικά, στο Μελισσοχώρι (Μπάλτζα) και στο Χορτιάτη. Για την περίπτωση της Κερασιάς το πιο πιθανό είναι το έθιμο να μεταδόθηκε από την Επανομή, λόγω των στενών σχέσεων που υπάρχουν μεταξύ τους. Μια παραλλαγή του εθίμου συναντούμε και στο Λιτόχωρο Πιερίας. (Βλ. Κωνσταντίνου Καλοκύρη, «Τα ιερά δέντρα και το εξ’ ανατολής καταγόμενον Δέντρον των Χριστουγέννων», Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΙΗ’, 1973, σ. 18 – 19).
Το έθιμο αυτό του «Θρόνου», με τις όποιες κατά τόπους παραλλαγές, νοσταλγεί τη μεταφορά του νου και της ψυχής του πιστού στον οικείο τόπο που έγινε η Βάπτιση του Χριστού, στον Ιορδάνη ποταμό, γι’ αυτό και προσπαθεί έστω και με τον τρόπο αυτό δηλ. με το «Θρόνο» και τους στολισμούς, όπως γινόταν σύμφωνα με μαρτυρίες στην Ανατολή (βλ. Κωνσταντίνου Καλλινίκου Πρωτοπρεσβυτέρου, Ο Χριστιανικός Ναός και τα τελούμενα εν αυτώ , Αθήναι 1958, σ. 156), να αναπαραστήσει το οικολογικό περιβάλλον του Ιορδάνη. Το έθιμο αυτό έχει και συνέχεια σήμερα στην Κεφαλονιά. (ΒΛ. Δημητρίου Λουκάκου, «Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών», Αθήνα 1984, σ. 171 – 174).
Σύμφωνα με την προφορική παράδοση της Επανομής το έθιμο είναι παμπάλαιο και δε γνωρίζουμε με ακρίβεια πως έφτασε από τα βάθη της Ανατολής, όπου πρωτοεμφανίστηκε, μέχρι και την Επανομή. Ίσως κάποιοι Επανομίτες προσκυνητές των Αγίων Τόπων (Χατζήδες), αφού είδαν τι γινόταν στα Ιεροσόλυμα το εφήρμοσαν και στην Επανομή. (Για περισσότερες λεπτομέρειες, όσον αφορά τις ρίζες και την προέλευση του εθίμου στην Επανομή, βλ. Θεοχάρη Παζαρά, Ο στολισμός του «Θρόνου» με πορτοκάλια στην Επανομή κατά την εορτή των Θεοφανείων, περιοδικό «Η φωνή της Επανομής», Ιανουάριος 2003, τεύχ. 87).
Σχετικά τώρα με τους συμβολισμούς του εθίμου υπάρχουν διάφορες εικασίες.
Ίσως το εύκολο κύλισμα του λεμονιού και πορτοκαλιού πάνω στη γη, να συμβολίζει την εύκολο πλου των πλοίων, διότι οι Επανομίτες κατά το 1821, ύστερα από παραμονή τριών ή τεσσάρων χρόνων στα νησιά του Αιγαίου, όπου υπήρχε και εκεί το έθιμο αυτό, επέστρεψαν στο χωριό και πιθανόν έφεραν και το έθιμο.
Ίσως, επειδή τα πορτοκάλια και λεμόνια, όπως τοποθετούνται επάνω στο «Θρόνο» σχηματίζουν το σημείο του Σταυρού, δινόταν η ευκαιρία στους Χριστιανούς να αγιάσουν το χωριό σε μια εποχή «που τα ‘σκιαζε όλα η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά».
Ακόμη, κατά πάσα πιθανότητα, με το μοίρασμα των πορτοκαλιών και των λεμονιών είχαν τη δυνατότητα να μπαίνουν μέσα στα σπίτια, χωρίς να τους υποψιάζονται οι Τούρκοι κατακτητές, μεταφέροντας έτσι επαναστατικά μηνύματα. Θα πρέπει, στο σημείο αυτό, να κάνουμε έναν διαχωρισμό ανάμεσα στο έθιμο του «Θρόνου» και στην τέλεση, της ακολουθίας του Μεγάλου Αγιασμού. Είναι γεγονός ότι το έθιμο του «Θρόνου» έχουμε υποχρέωση και οφείλουμε να το διαφυλάξουμε ως ιερή παρακαταθήκη και όχι απλά να το συνεχίσουμε, αλλά να του δώσουμε και την εκκλησιαστική λαμπρότητα που του αξίζει. Άλλωστε κανένας δεν προσπάθησε να το αλλοιώσει ή να το καταργήσει.
Για ποιο λόγο όμως θα πρέπει να εγκαταλείψουμε το χώρο του Ναού και να τελέσουμε μακριά απ’ αυτόν την Ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμού; Σε καμία περιοχή, όπου υπάρχει το έθιμο αυτό, δεν τελείται η ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμού εκτός του Ναού. Στην Επανομή επικράτησε, γιατί στην κεντρική πλατεία υπήρχε το πηγάδι και μάλιστα η ακολουθία ετελείτο μετά τη Μεγάλη Δοξολογία, επέστρεφαν στον Ναό και συνεχιζόταν η θεία Λειτουργία. Δε νοείται ο λειτουργός Ιερέας να εγκαταλείπει τη θεία Κοινωνία στην Πρόθεση και να «φεύγει» από τον Ναό για οποιοδήποτε έθιμο. Μόνο στα Ιεροσόλυμα την ημέρα των Θεοφανείων ο Πατριάρχης με τους πιστούς κατέβαινε στον Ιορδάνη ποταμό, όπου και τελούσε για δεύτερη φορά την ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμού. Και αν θέλουμε να μείνουμε πιστοί στο Τυπικό της Εκκλησίας μας, θα ακολουθήσουμε αυτό που αναφέρεται στο Ιερατικό «Μετά την Οπισθάμβωνον ευχήν εξερχόμεθα πάντες εν τη φιάλη του αγιάσματος…». (Ιερατικόν Αποστολικής Διακονίας, εκδ. Δ’ 2002, σ. 257).
Η διαφοροποίησή μας λοιπόν είναι όχι στο έθιμο του «Θρόνου» αλλά στο χώρο που τελείται η ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμού, που δεν μπορεί να είναι άλλος εκτός από τον Ναό ή τη φιάλη που βρίσκεται στο προαύλιο του Ναού, όπως ορίζει και η εκκλησιαστική τάξη.
